Dziedzictwo kulturowe to przestrzeń o wielkim potencjale społecznym, psychologicznym, turystycznym i gospodarczym. Zabytkowe dziedzictwo Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej, szczególnie to zapomniane, czy zepchnięte w niepamięć, do tego w regionie zaniedbanym, o burzliwej historii i bardzo wolno zachodzących przemianach kulturowo – społecznych, może mieć ogromne znaczenie rozwojowe, kulturotwórcze i wprost podnosząc atrakcyjności regionu.
Badania sondażowe, które prowadzimy na terenie Kujaw od 2008 roku, wykazują istnienie ponad trzystu obiektów charakterze zabytkowym i wymagające natychmiastowej interwencji konserwatorskiej. A to wyłącznie dane z bezpośrednich badań w terenie, dotyczące tylko kilkudziesięciu kujawskich i dobrzyńskich miejscowości. Od wielu lat zabiegamy o przywracania pamięci o materialnym i niematerialnym dziedzictwie wielokulturowych Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej. A trudno opowiedzieć o tych regionach bez pamiętania o społecznościach żydowskich, niemieckich, olenderskich, polskich, czy rosyjskich, albo i inaczej: ewangelikach, katolikach, menonitach, prawosławnych, wyznawcach judaizmu. Zabytki pozostają zaniedbane, w przytłaczającej większości zatraciły swój pierwotny charakter, jak i popadają w zapomnienie. Często brakuje nawet podstawowych informacji o ich historii, nie wspominając o kapitalnym znaczeniu poszczególnych miejsc i obiektów. Znamiennym jest los cmentarzy, szczególnie żydowskich i ewangelicko-augsburskich, które uległy całkowitej dewastacji. W większości przypadków to całkowicie zarośnięte, zasypane, „niewidzialne” miejsca, a jednak przetrwały zachowując swój sakralny charakter.
Od 2008 roku prowadzimy regularne działania animacyjno-edukacyjne angażujące mieszkańców różnych miejscowości na Kujawach i Ziemi Dobrzyńskiej. Praca polega na dokumentowani i porządkowaniu kolejnych
obiektów, włączanych w proces tworzenia kulturowego, edukacyjnego i turystycznego szlaku pamięci: Zapomniane cmentarze. Wytyczenie szlaku odbywa się we współpracy z mieszkańcami i samorządami miejscowości, jako gwarantami opieki nad dziedzictwem kulturowy. Szczególnie obiektów sakralnych, jednych z niewielu jeszcze istniejących, choć w fatalnym stanie architektoniczno-budowlanym. Proces przywrócenia pamięci jest bezpośrednio związany z budowaniem więzi sąsiedzkich, wspólnot mieszkańców i tworzenia dobrych relacji obywatelskich. Mieszkańcy są współtwórcami całego działania: porządkowania zaniedbanych miejsc, przygotowywania tablic informacyjnych i drogowskazów, promocji i opieki nad zabytkami w swojej miejscowości.
W 2016 roku zajmowaliśmy się południową częścią województwa kujawsko-pomorskiego, szczególnie zabytkami w powiatach: aleksandrowskim, lipnowskim, radziejowskim i włocławskim. Opisywaliśmy i oznaczaliśmy cmentarze, zabytki sakralne, zabudowania mieszkalne, gospodarcze i publiczne, charakterystyczne układy miejscowości, pozostałe po osadnictwie olenderskim, żydowskim i ewangelickim. Przedsięwzięcie było możliwe do przeprowadzenia dzięki wielkiej koalicji mieszkańców, wolontariuszy, samorządów, organizacji i instytucji. Ogromny wkład w realizacje włożyło kilkadziesiąt osób współpracujących w poszczególnych częściach programu, a pochodzący z poszczególnych miejscowości „szlaku”, jak i Włocławka, Torunia, Warszawy i Ukrainy.
W ramach działań odbyły się warsztaty dla młodych wolontariuszy, obejmujące wiedzę o mniejszości etnicznych i wyznaniowych na Kujawach i w Polsce, z równoległymi warsztatami tolerancji i dialogu międzykulturowego. Podobnie zorganizowaliśmy szkolenia z dokumentacji i konserwacji obiektów zabytkowych oraz wprowadzenie do praktycznego fotografowania i filmowania. Większość działań realizowaliśmy podczas kilkunastu spotkań i specjalnych obozów wolontariuszy pt. Zapomniane cmentarze, organizowanych od lipca do listopada 2016 roku.
Porządkowanie i dokumentacja cmentarzy ewangelicko-augsburskich, dotyczyła 26 miejscowości i ponad 30 obiektów. Dokumentacja, porządkowanie oraz monitorowanie stanu zabytkowych cmentarzy ewangelicko-augsburskich objęło:
Kujawy: Pinino, Wilkostowo (gm. Aleksandrów Kujawski), Chlewiska, Dąbrowa Biskupia, Mleczkowo (gm. Dąbrowa Biskupia), Pasieka, Sarnowo, Tymień (gm. Izbica Kujawska), Dębniaki, Mursk, Rakutowo (gm. Kowal), Łączki, Przewóz, (gm. Piotrków Kujawski).
Ziemia Dobrzyńska: Stary Bógpomóż, Gnojno, Stare Rybitwy (gm. Bobrowniki), Barany, Brzeźno, Chodorążek, Grabiny Rutki, Tomaszewo Ryszewek (gm. Lipno), Osiek Bogucki, Łęg Witoszyn, Wilczeniec Fabiański (gm. Fabianki), Rumunki Oleszeńskie, Rumunki Witkowskie (gm. Wielgie).
Tytułowe cmentarze stały się także pretekstem do zorganizowania kilkudziesięciu spotkań i wydarzeń, z których każde staje się cyklicznym. W 2016 odbyły się wystawy plenerowe we Włocławku, prezentacje w Szkole Podstawowej w Maliszewie (gm. Lipno) oraz w Izbie Pamięci Zespołu Placówek Oświatowych w Lubieniu Kujawskim. Wsparliśmy przegląd filmowy w plenerze pn. Gwoździarnia, czyli inicjatywę włocławskiego Stowarzyszenia Ładowarka oraz kolejne z cyklu spotkań z kulturą żydowską, realizowane we współpracy z Gimnazjum im. gen. Augustyna Słubickiego w Izbicy Kujawskiej. W Brzeźnie, dzięki ogromnemu zaangażowaniu sołtysa Stanisława Jagielskiego, odbyła się modlitwa ekumeniczna na uporządkowanym cmentarzu, prowadzona przez pastora Dawida Mendroka i proboszcza Jacka Kopczyńskiego, w której udział wzięli najmłodsi wolontariusze – uczniowie Szkoły Podstawowej w Maliszewie.
Cele całego programu dotyczącego dziedzictwa kulturowego pozostają aktualne i w trakcie realizacji. Zabiegamy o podtrzymanie koalicji mieszkańców poszczególnych miejscowości, współpracujących przy odtworzeniu zabytków kultury materialnej i niematerialnej. Kontynuujemy tworzenie szlaku dziedzictwa kulturowego, połączone z warsztatami integracyjnymi dla mieszkańców Kujawach i Ziemi Dobrzyńskiej. Porządkowanie i dokumentowanie zabytkowych obiektów jest długofalowym procesem odnajdowania, ożywienia i odtworzenia zapomnianego dziedzictwa kulturowego. Chcemy nie tylko zapobiegać dalszej dewastacji miejsc i zabytków, wierzymy, że współpraca przy ich zachowaniu to także działanie dla współczesnych i przyszłych pokoleń.
Organizator: Fundacja Ari Ari
Współpraca: Sołectwo Brzeźno, Szkoła Podstawowa im. F. Żwirki i S. Wigury w Maliszewie, Lapidaria. Zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw, Nadleśnictwo Dobrzejewice, Gmina Lipno, Powiat Lipnowski
Dofinansowano w ramach programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa – Wolontariat dla dziedzictwa 2016
