Późnym latem i jesienią 2019, wspólnie z wolontariuszami z Polski i Armenii, prowadziliśmy inwentaryzację oraz dokumentację obecności Polaków oraz osób polskiego pochodzenia w całej w Armenii. Szukaliśmy grobów, pomników, upamiętnień, tablic, artefaktów.

Zmierzyliśmy się z zadaniem niełatwym i jak się okazało, zdążyliśmy ledwie dotknąć problematyki obecności Polaków w Armenii. Wiedza na ten temat pozostaje do pogłębiania i systematycznych studiów, wraz z kontynuowaniem inwentaryzacji  i dokumentacji. 

Rola Polaków w historii i kulturze krajów kaukaskich i zakaukaskich do dziś pozostaje słabo udokumentowana, szczególnie powojenne losy zsyłanych Polaków, jak i ich potomków (choć to jedna z najstarszych „Polonii” w świecie). Polacy liczniej pojawili się w Armenii w II poł. XIX w. , jako poddani carskiej armii, walcząc na Kaukazie i w Turcji [do 12 tys. osób], jako zesłańcy, szczególnie po 1863. Kolejne grupy tymczasowo lub na stałe po 1918, z masowych zsyłek w latach 1939-41, po II wojnie światowej migrując z Syberii i Kazachstanu, później kadry inżynieryjna oraz migracje małżeńskie. Losy tych wszystkich osób pozostają bliżej nieznane, podobnie jak groby i upamiętnienia licznej grupy Polaków.

Projekt jest upamiętnieniem zarówno ludzi, ich obecności, jak i wydarzeń, wpisanych w losy Polaków na wschodzie. Jednocześnie prowadzony jest w ścisłej współpracy z zakaukaską Polonią, wspierających działania Polonii i Polaków za granicą w dążeniach do zachowania tożsamości narodowej, poprzez opiekę nad miejscami pamięci. Zależy nam także, aby upowszechnianie wiedzy na temat polskich miejsc pamięci, zarówno wśród mieszkańców Polski, jak i Armenii. Wiemy, że wielu Ormian zachowuje jeszcze pamięć o żyjących pomiędzy nimi zesłańcami z Lechistanu.

Dofinansowane w ramach programu Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat 2019, realizowanego przez Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA

Նախագծի մասին

2019-ի ամռան վերջին և աշնանը Լեհաստանի և Հայաստանի կամավորների հետ մենք իրականացրեցինք գույքագրում և փաստաթղթավորում` Հայաստանի տարածքում լեհերի և լեհական ծագմամբ մարդկանց մասին: Մենք փնտրում էինք գերեզմաններ, հուշարձաններ, հիշատակումներ և վկայություններ։

Այսպիսով, մենք բախվեցինք բարդ խնդրի, և, ինչպես պարզվեց, հազիվ թե բացահայտեցինք Հայաստանում լեհերի ներկայության խնդիրը: Այս թեմայի վերաբերյալ գիտելիքները հարկ է խորացնել և համակարգված ուսումնասիրություն կատարել, ինչպես նաև իրականացնել շարունակական գույքագրում և փաստաթղթավորում:

Լեհերի դերը Կովկասի և Անդրկովկասի պատմության մեջ և մշակույթում մինչ օրս վատ է փաստագրված։ Խոսքը վերաբերում է հատկապես հետպատերազմյան շրջանում տեղահանված լեհերին և նրանց սերունդների ճակատագրին (չնայած, որ սա աշխարհի ամենահին «լեհական սփյուռքն» է՝ Պոլոնիան): Լեհերն ավելի հաճախ հայտնվում էին Հայաստանում 19-րդ դարի երկրորդ կեսին` որպես ցարական բանակի հպատակներ, որոնք կռվում էին Կովկասում և Թուրքիայում [մինչև 12000 մարդ], ինչպես նաև որպես աքսորյալներ։ Հետագա խմբերը ժամանակավորապես կամ մշտապես այս կողմերում հաստատվել են 1918-ից հետո, 1939-41թթ․-ին զանգվածային տեղահանությունների արդյունքում, ինչպես նաև Երկրորդ աշխարհամարտից հետո՝ Սիբիրից և Ղազախստանից գաղթելով, հետագայում նաև գաղթել են ինժեներական անձնակազմերի անդամները, ինչպես նաև եղել է ամուսնության հիմքով միգրացիա։ Այս բոլոր մարդկանց ճակատագրերը, նրանց գերեզմաններն ու հուշարձանները անհայտ են մնում։

Նախագիծը ոգեկոչում է ինչպես լեհերին, այնպես էլ նրանց ներկայությունն ու իրադարձությունները, որոնք վերաբերում են արևելքում նրանց բաժին հասած ճակատագրին: Միևնույն ժամանակ մեր ծրագիրն իրականացվում է Անդրկովկասի Պոլոնիայի հետ սերտ համագործակցության միջոցով՝ օժանդակելով արտերկրում գտնվող լեհական սփյուռքի և լեհերի գործունեությանը և  նպատակ ունենալով պահպանելու նրանց ազգային ինքնությունը՝ լեհերին նվիրված հուշարձանների պահպանության միջոցով: Մենք ցանկանում ենք նաև լեհական հուշահամալիրների վերաբերյալ գիտելիքները տարածել ինչպես Լեհաստանի, այնպես էլ Հայաստանի բնակիչների շրջանում: Մենք գիտենք, որ շատ հայեր դեռևս պահպանում են իրենց մեջ ապրող Լեհաստանից աքսորվածների հիշատակը:

Համաֆինանսավորվել է «Լեհաստանի մշակութային ժառանգությունը արտասահմանում․ կամավորություն 2019» ծրագրի շրջանակներում, իրականացվել է «Արտերկրում լեհական մշակութային ժառանգության ազգային POLONIKA» ինստիտուտի կողմից:

Dokumentacje 2019: Polacy w Armenii

1. Erywań, ulica Tumanyana, nazywana jest czasami przez mieszkańców, ulicą Doktorska. Nazwa wzięła się od polskiego lekarza – społecznika, Jana Łunkiewicza, który prowadził na przełomie XIX i XX wieku, praktykę lekarską w małej kamienicy na Tumanyana. Podobnie i w tym samym czasie, zasłynął wśród mieszkańców Erywania inny lekarz z Polski – Kazimierz Kałużyński.

2. Grób Stefana z Polski (1609-1689), położony na cmentarzu przy kościele św. Hripsime, na osi wschód-zachód. Nagrobek z XVII wieku, w kształcie prostopadłościanu z reliefem wgłębnym na powierzchni płyty.  

3. Grób Ludwika Zawadzkiego z XIX wiek, znajduje się na cmentarzu przy kościele św. Gayane. Nagrobek naprzeciwko wejścia do kościoła, po lewej stronie, w kształcie kostki z piramidalnym zakończeniem na planie sześcianu z tablicą, na której zachowała się inskrypcja:
Ś. P.
Ludwik syn Recisa
Zawadzki
1846-1884

4. W XVII wieku pojawiają się w Armenii … misjonarze katoliccy z Polski: Jan Reutt, Paweł Wroczyński i Jędrzej Zielonacki. Utworzyli dom misyjny w Erywaniu w 1669 roku, w czym pomagał dyplomata królewski – Bohdan Grudzicki. Zachowały się także świadectwa działalności misyjnej dwóch jezuitów z Polski: Tadeusza Krusińskiego i Michała Wieczorkowskiego, którzy posługiwali się językiem ormiańskim i prowadzili działalność dyplomatyczną, społeczną i kulturalną.

5. Józef Chodźko, polski topograf i geodeta w służbie rosyjskiego Korpusu Kaukaskiego. W latach 1847–1853 przeprowadzał triangulacje Kaukazu południowego, między innymi w Armenii, tworząc pierwszy geograficzny opis tych rejonów. Był pierwszym Polakiem (i jednym z pierwszych Europejczyków), który wszedł na szczyt Araratu – 18 sierpnia 1850. Awansował do stopnia generała lejtnanta, w1868 odznaczony złotym medalem, był pierwszym w dziejach Imperium Rosyjskiego politycznym zesłańcem, wyróżnionym za zasługi dla nauki.

6. Ludwik Młokosiewicz (1831-1900) jest znanym przyrodnikiem, badał florę i faunę Kaukazu. W 1900 roku zorganizował wyprawę na Ararat, którego jednak nie zdobył, ale na szczyt dotarła jego córka, Julia. Była pierwszą  kobietą – zdobywczynią biblijnej góry (kontynuowała pasje badawcze ojca, zostając odkrywczynią, między innymi – pierwiosnka kaukaskiego).

7. Stanisława Korwin-Pawłowskiego, oficer floty carskiej, który od 1918 rozpoczął tworzenie zalążków marynarki wojennej Armenii, w 1919 roku otwierając ośrodek szkoleniowy ormiańskich marynarzy w Jelenowce nad Sewanem.

8. Grób Jadwigi Jeńskiej, prawdopodobnie z przełomu  XIX/ XX wieku. Nagrobek na cmentarzu w klasztorze Kecharis w Tsaghkadzor (niedaleko Hrazdanu, w centralnej Armenii) położony na osi północ-południe, w kształcie prostopadłościanu z reliefem wgłębnym na powierzchni płyty. Widoczna jest inskrypcja: *ADWIGA *IENSKA.

9. Grób Olgi Januszewicz z końca XX wieku, znajduje się na cmentarz w Giumri (region Szirak, północna Armenia). Nagrobek z wyrytym imieniem i nazwiskiem po ormiańsku, został wymieniony wraz z tablicą, wcześniej był to nagrobek z tufu.

10. Grób Wiera Arutzjunian (z domu Stańczykowska) z XXI wieku, umiejscowiony na cmentarzu niedaleko miejscowości Hovtashat (na południowy zachód od Erywania). Wiera urodziła się w Gruzji, ale jej ojciec Ludwik Stańczykowski był Polakiem. Wiera mówiła po polsku, a jej rodzina jest  świadoma polskiego pochodzenia.

11. Gabinet Języka Polskiego im. Jana Kochanowskiego w Uniwersytecie Państwowym w Erywaniu, na Wydziale Filologii Rosyjskiej. Remontowany w 2008 ze środków Senatu RP za pośrednictwem Stowarzyszenia Wspólnota Polska. Podstawowa misja to nauczanie studentów języka polskiego.

12. Centrum Języka Polskiego im. Adama Mickiewicza w Państwowym Uniwersytecie Lingwistycznym im. Briusowa w Erywaniu, czyli lektorat języka polskiego dla studentów filologii rosyjskiej.

13. Fotografia Józefiny Zargaran w Muzeum Hovhannesa Tumanyana w Erywaniu (ul. Moskovyana 40). Zdjęcie z przełomu XIX i XX wieku, przedstawiające Józefinę, żonę osobistego lekarza Tumanyana. W Armenii na Józefinę mówiono Józia. Korespondowała z Tumanyanem, między innymi wysyłając poecie jeden z wierszy Adama Mickiewicza.

14. Obrazy polskie w Galerii Narodowej w Erywaniu jako część stałej wystawy (ul. Arama 1, piętro VI, sala 10).

Naśladując bogów, autorstwa Henryk Siemiradzki (1843-1902). Obraz przedstawia parę kochanków w parku, obok jezioro, łódka w kształcie łabędzia, w tle – rzeźba całujących się kochanków. Ludzie na pierwszym planie naśladują przedstawienie z rzeźby.

Wiosną, autorstwa Stanisława Żukowskiego (1973-1944). Pejzaż z 1894 roku, przedstawiający  rzekę, fragment łąki i lasu na przełomie zimy i wiosny, w porze roztopów, z resztkami topniejącego śniegu.

Podwórze, autorstwa Jana Suchodolskiego, obraz z 1834 roku przedstawia trzy konie i źrebaka na podwórzu gospodarstwa wiejskiego, ptactwo domowe na tle zabudowań wiejskiego gospodarstwa.

15. Grób założyciela Dendroparku – Edmunda Leonowicza (1902-1986), polskiego architekta, twórcy i opiekuna arboretum oraz parku dendrologicznego „Sośniaki” (Soczut) we wsi Giulagarak koło Stepanawanu (prowincja Lori, północna Armenia). Nagrobek – kamienna płyta z inskrypcją w cyrylicy, znajduje się na terenie Dendroparku.

16. Dendropark, czyli arboretum oraz park dendrologiczny „Sośniaki” (Soczut) we wsi Giulagarak koło Stepanawanu (prowincja Lori, północna Armenia), założony przez Edmunda Leonowicza w 1933. Początkowo pracował w ormiańskiej Komisji Leśnictwa i zaczął wprowadzać do lasu liczne gatunki ozdobnych drzew i krzewów. Opiekował się obiektem do 1984 roku, kiedy to dyrektorem placówki został jego syn. Arboretum zajmuje 35 ha z czego 17,5 ha to las z sosną syberyjską Pinus sibirica, a 15 ha to kolekcja różnorodnych roślin introdukowanych. Zagospodarowanie obiektu wspierała w XXI wieku ambasada RP w Erywaniu

17. Ambasada Rzeczypospolitej Polski w Erywaniu, ul. Hanrapetutyan 44a (orm. Երևանում Լեհաստանի Հանրապետության Դեսպանություն, ang. Embassy of the Republic of Poland in the Republic of Armenia). Polska nawiązała stosunki dyplomatyczne z Armenią 26 lutego 1992, a placówkę zaś utworzono w 2001. Ambasadorem Nadzwyczajnym i Pełnomocnym RP w Republice Armenii jest Paweł Cieplak (od 8 lutego 2018). Dotychczas funkcję Ambasadora pełnili w latach: 2001–2003 – Piotr Iwaszkiewicz (chargé d’affaires), 2003–2004 – Wiktor Ross, 2004–2009 – Tomasz Knothe, 2010–2014 – Zdzisław Raczyński, 2014–2017 – Jerzy Marek Nowakowski.

18. Związek Polaków w Armenii „Polonia” w Erywaniu, ul. Tumanyana 28/20, założony w 1995 roku, skupia ponad 500 członków, przez 20 lat prowadzonym przez prof. Ałłę Kuźmińską. Od 2017 prezesa „Polonii” jest Liana Harutyunyan. Prezesem organizacji od samego początku istnienia po dziś dzień jest Ałła Kuźmińska. „Polonia” zajmuje się wieloaspektową działalnością na rzecz Polaków, osób pochodzenia polskiego mieszkających w Armenii oraz zainteresowanych szeroko rozumianą polskością. Misją organizacji jest propagowanie polskiej kultury, tradycji, obyczajowości oraz wiedzy o Polsce  wśród lokalnych społeczności. „Polonia” organizuje regularne nauczanie języka polskiego, spotkania seniorów („Klub Seniora”), młodzieży („Młoda Polonia”), wydaję kwartalnik „Póki my żyjemy” (od 2003) i polonijny chór młodzieżowy „Gwiazdeczka” (od 2001).

A19. Organizacja społeczno-charytatywna Współpraca Polaków „Dom Polski” w Giumri od 2013 roku. Powołana dla zacieśniania kontaktów i współpracy między Polakami a Ormianami. Działa na rzecz rozwoju polskiej kultury, tradycji i języka polskiego. Poza działalnością stowarzyszeniową, funkcjonuje także jako hostel.

20. Związek Polaków w Armenii w Giumri (prowincja Szirak, północna Armenia), jest filią erywańskiego Związku Polaków w Armenii „Polonia”, założoną w 2008 roku, ul. Manushyan 4. Jego celem nauczanie języka polskiego, podtrzymywanie więzów z Polską i organizacja polonofilskich  wydarzeń.

21. Drzewa pamięci zasadzane przez znanych Polaków w Cicernakaberd (pol. Twierdza Jaskółki), kompleksie pomnikowym w Erywaniu, poświęconemu pamięci ofiar ludobójstwa Ormian 1915 roku.

22. Świerk srebrzysty, zasadzony 26.09.2001 przez papieża Jana Pawła II, podczas jego 95. podróży apostolskiej i uroczystych obchodach jubileuszu 1700-lecia chrześcijaństwa Armenii Drzewa zasadzone, między innymi przez prezydentów RP: Lecha Wałęsę i Aleksandra Kwaśniewskiego, premiera Włodzimierza Cimoszewicza, marszałka Senatu RP – Longina Pastusiaka.